Orgelnieuws.nl - 25 september 2009 - Bach in de Bovenkerk. Het Hinsz-orgel heeft daar sinds 1999 al niet meer het alleenrecht op. Sterker nog, het lijkt wel of voor Bach-opnamen het Reil-koororgel uit 1999 dé favoriet is. Ook Leo van Doeselaar kroop achter de klavieren van dit Kamper 'Bach-orgel'. En met succes. Het originele programma (uitsluitend Fantasieën, al dan niet koraalgebonden) klinkt er fantastisch.
Aanvankelijk treffen we in de muziekgeschiedenis sinds de 16de eeuw de aanduiding “Fantasia”aan voor instrumentale composities, die, om wat voor reden dan ook, niet konden worden ingedeeld bij bestaande vormen of genres. Later, bijvoorbeeld bij Frescobaldi, Froberger en Pachelbel wordt de fantasia toch weer een herkenbaar genre, zodat men meestal nauwkeurig de tijd van ontstaan en het land van herkomst kan herkennen.
Bij niemand anders dan Johann Sebastian Bach dekt de titel “Fantasia” zoveel verschillende ladingen. Dat onderstreept Bachs genialiteit en veelzijdigheid. Hij immers beheerste als geen ander al die vormen en structuren die door anderen vóór hem werden toegepast.
Van Doeselaar stelde daarmee het programma van deze cd samen. Hij laat een luisterrijke verzameling horen van die zeer uiteenlopende fantasie-vormen. Van het adembenemende Pièce d’orgue (BWV 572), via de vroege en eenvoudige (voor veel amateur-organisten bekende) Fantasia in C (BWV 570) en het innige “Schmücke dich, o liebe Seele” naar de grillige Fantasia in g (BWV 542) aan het slot.
Leo van Doeselaar speelt buitengewoon fraai, kiest prachtige en rake tempi en buit de niet specifieke eigenschappen van het Kamper Reil-orgel ten volle uit. De frasering, articulatie en agogiek sluiten perfect aan bij gekozen registraties en de ongemeen goede windvoorziening. Mooi waarneembaar is dat bijvoorbeeld in de verstilde Fantasia in c (BWV 537) en in de Fantasia con imitazione (BWV 563), die met twee gekoppelde achtvoets fluiten gespeeld wordt. Weldadig is de fond d’orgue-klank in de vijfstemmige Fantasia in c (BWV 562).
De vier koraalbewerkingen uit de zogenaamde “Leipziger Choräle” speelt Van Doeselaar in de vroegere “Weimarer Fassung”, waarvan geen manuscript voorhanden is maar uitsluitend latere kopieën. De verschillen met de versies in de “Leipziger Choräle”, waarvan we wel een manuscript kennen, zijn aanzienlijk. Zo is de fantasie op “Komm, heiliger Geist” (BWV 651) de helft korter, en is in de andere koraalbewerkingen de aard van de versieringen geheel anders. In Leipzig gebruikte Bach deze koraalbewerkingen waarschijnlijk als musica sub communione.
De rijke afwisseling van al deze fantasieën en het buitengewoon gedifferentieerde en vaak verrassende gebruik van het instrument heeft als gevolg dat het aangenaam is deze cd ook als geheel te beluisteren, wat bij cd’s met orgelmuziek zeker niet altijd het geval is.
Veel van het bovenstaande ontleen ik aan de tekst van het booklet, die door Wim Kloppenburg werd geschreven. Hij geeft daarin op een prettig leesbare manier veel wetenswaardige informatie en illustreert dat bovendien met enkele notenvoorbeelden.
De SACD-opname heeft het brede spectrum van klank van het Reil-orgel evenwichtig vastgelegd. De akoestiek van de Kamper Bovenkerk en de presente orgelklank komen beide op een realistische wijze uit de luidsprekers en dragen bij aan de waarde van deze mooie productie. [BERT WISGERHOF]